Competitive Exams: రాష్ట్రపతి విచక్షణాధికారాలు ఇవే!
ABN, First Publish Date - 2022-12-19T12:32:45+05:30
కేంద్ర మంత్రిమండలి సలహా సంప్రదింపులు లేకుండా కొన్ని అసాధారణ పరిస్థితుల్లో రాష్ట్రపతి తన విచక్షణాధికారాలను ఉపయోగిస్తారు. ఆర్టికల్‌ 74(1) ప్రకారం కేంద్ర మంత్రిమండలి
రాష్ట్రపతి
కేంద్ర మంత్రిమండలి సలహా సంప్రదింపులు లేకుండా కొన్ని అసాధారణ పరిస్థితుల్లో రాష్ట్రపతి తన విచక్షణాధికారాలను ఉపయోగిస్తారు. ఆర్టికల్‌ 74(1) ప్రకారం కేంద్ర మంత్రిమండలి తనకు ఇచ్చిన సలహాపై పునరాలోచన చేయాల్సిందిగా కేంద్ర మంత్రిమండలిని రాష్ట్రపతి కోరవచ్చు.
ఏ పార్టీకి పూర్తి మెజారిటీ లభించని సందర్భంలో, సంకీర్ణ పార్టీ ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటుచేసే సమయంలో రాష్ట్రపతి తన విచక్షణాధికారాన్ని ఉపయోగించి తగిన నిర్ణయం తీసుకుంటారు. ఉదాహరణకు.. 1) 1989లో దేశంలో మొదటిసారి హంగ్‌ పార్లమెంటు ఏర్పడింది. 191 స్థానాలతో పెద్ద పార్టీగా అవతరించిన కాంగ్రెస్‌ను ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు రాష్ట్రపతి ఆహ్వానించారు. దానికి రాజీవ్‌గాంధీ నిరాకరించడంతో 141 స్థానాలతో రెండో పెద్ద పార్టీగా ఉన్న జనతాదళ్‌కు చెందిన వీ.పీ.సింగ్‌ను ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేయాల్సిందిగా రాష్ట్రపతి ఆర్‌.వెంకట్రామన్‌ కోరారు. 2) 1996లో భారతీయ జనతాపార్టీని శంకర్‌దయాళ్‌ శర్మ ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు ఆహ్వానించారు.
కేంద్రంలో అధికారంలో ఉన్న ప్రభుత్వం లోక్‌సభలో మెజారిటీ కోల్పోయినప్పుడు ప్రత్యామ్నాయ ప్రభుత్వానికి అవకాశం కల్పించడం లేదా లోక్‌సభను రద్దుచేసి ఎన్నికలకు ఆదేశించడం రాష్ట్రపతి విచక్షణపై ఆధారపడి ఉంటుంది.
అత్యవసర అధికారాలు (18వ భాగంలో ఆర్టికల్‌ 352 నుంచి 360 వరకు గల ఆర్టికల్స్‌)
1. ఆర్టికల్‌-352(జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటన: రాజ్యాంగంలో జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి అనే పదం ఎక్కడా ఉపయోగించలేదు. దానికి బదులుగా "Proclamation of Emergency" అనే పదాన్ని ఉపయోగించారు.
అత్యవసర పరిస్థితి ప్రకటించడానికి కారణాలు
యుద్ధం వల్ల గానీ, సాయుధ తిరుగుబాటు వల్ల గానీ, దేశభద్రతకు లేదా దేశంలో ఒక ప్రాంత భద్రతకు ప్రమాదం ఏర్పడిందని రాష్ట్రపతి భావించినప్పుడు అత్యవసర పరిస్థితిని ఉపయోగించవచ్చు.
గమనిక: ‘సాయుధ తిరుగుబాటు’ అనే పదం 1978లో 44వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా చేర్చారు. గతంలో ‘అంతర్గత కల్లోలం’ అనే పదం ఉండేది.
అత్యవసర పరిస్థితుల్లో రకాలు
1) యుద్ధం కారణంగా విధించే అత్యవసర పరిస్థితిని ‘బహిర్గత అత్యవసర పరిస్థితి’ అంటారు.
2) సాయుధ తిరుగుబాటుతో విధించే అత్యవసర పరిస్థితిని ‘అంతర్గత అత్యవసర పరిస్థితి’ అంటారు.
గమనిక: 1975లో రూపొందించిన 38వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారరా ఒక అత్యవసర పరిస్థితి అమలులో ఉండగా మరో దానిని విధించవచ్చు అన్న అంశాన్ని చేర్చారు.
జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి విధించిన సందర్భాలు
1) 1962 అక్టోబరు 22 నుంచి 1968లో చైనా యుద్ధం కారణంగా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు. రాష్ట్రపతిగా సర్వేపల్లి రాధాకృష్ణన్‌ ఉన్నారు. ప్రధానమంత్రులుగా జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ, లాల్‌ బహదూర్‌శాస్త్రి, రక్షణమంత్రి/ హోంమంత్రిగా కృష్ణమీనన్‌ పనిచేశారు.
2) 1971 డిసెంబరు 3 నుంచి 1977 మార్చి 21 వరకు బంగ్లాదేశ్‌పై పాక్‌ దాడి చేసినప్పుడు జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు. రాష్ట్రపతిగా వి.వి.గిరి ఉన్నారు. ప్రధానమంత్రిగా ఇందిరాగాంధీ, రక్షణమంత్రి/ హోంమంత్రులుగా జగ్జీవన్‌రామ్‌, ఇందిరాగాంధీ వ్యవహరించారు.
3) రాయబరేలి నుంచి ఇందిరాగాంధీ ఎన్నిక చెల్లదని అలహాబాద్‌ హైకోర్టు తీర్పు చెప్పినప్పుడు 1975 జూన్‌ 26 నుంచి 1977 మార్చి 21 వరకు అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు. ఆ సమయంలో ఫకృద్దీన్‌ అలీ అహ్మద్‌ రాష్ట్రపతిగా వ్యవహరించారు. ఇందిరాగాంధీ ప్రధానమంత్రిగా, రక్షణమంత్రి/ హోంమంత్రులుగా ఇందిరాగాంధీ, కాసు బ్రహ్మానందరెడ్డి ఉన్నారు.
జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి విధించే ప్రక్రియ
44వ రాజ్యాంగ సవరణ ప్రకారం క్యాబినెట్‌ ఇచ్చే లిఖితపూర్వక సలహా ప్రకారం మాత్రమే రాష్ట్రపతి అత్యవసర పరిస్థితిని ప్రకటించాలి. అంటే ప్రధానమంత్రి ఏకపక్షంగా ఇచ్చే సలహా ఆధారంగా అత్యవసర పరిస్థితిని విధించరాదు.
1975లో అత్యవసర పరిస్థితిని కేవలం ప్రధానమంత్రి సలహా ఆధారంగా విధించారు. ఆ సందర్భంలో ఇందిరాగాంధీ క్యాబినెట్‌ను సంప్రదించలేదు. క్యాబినెట్‌ అనే పదం రాజ్యాంగంలో ‘ఆర్టికల్‌-352’లో మాత్రమే ఉంది. అది కూడా 44వ సవరణ ద్వారా చేర్చారు.
జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిపై న్యాయసమీక్ష: 1975లో 38వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితిపై న్యాయసమీక్ష అధికారాన్ని రద్దుచేశారు. అయితే 1978లో 44వ సవరణ ద్వారా తిరిగి న్యాయసమీక్షకు అవకాశం కల్పించారు.
సుప్రీంకోర్టు 1980లో మినర్వామిల్స్‌ కేసులో కూడా అత్యవసర పరిస్థితిపై న్యాయసమీక్ష జరపవచ్చు అని పేర్కొంది.
జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి విస్తరణ: అత్యవసర పరిస్థితిని దేశవ్యాప్తంగా విధించవచ్చు లేదా దేశంలో ఏదైనా ప్రాంతంలోనైనా విధించవచ్చు.
కాలపరిమితి
అత్యవసర పరిస్థితి ఆరు నెలలు అమలులో ఉంటుంది. ప్రతి ఆరు నెలలకు ఒకసారి పార్లమెంటు ఆమోదంతో ఎంతకాలం అయినా పొడిగించవచ్చు. పార్లమెంటు ఆమోదం అంటే ఉభయ సభల్లో వేర్వేరుగా, మొత్తం సభ్యుల్లో మెజారిటీ అయి ఉండాలి. లోక్‌సభలో అయితే 273/545; రాజ్యసభలో 123/245
ఆ మెజారిటీ సభకు హాజరై ఓటు వేసిన వారిలో 2/3వ వంతు మెజారిటీ ఉండాలి. ఈ అంశాన్ని 44వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా చేర్చారు.
జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి ఉపసంహరణ: అత్యవసర పరిస్థితిని రాష్ట్రపతి ఒక ప్రకటన ద్వారా ఉపసంహరించవచ్చు. దీనికి పార్లమెంటు ఆమోదం అవసరంలేదు.
ఉపసంహరణకు అనువుగా మరో నిబంధనను 44వ సవరణ ద్వారా చేర్చారు. దాని ప్రకారం లోక్‌సభ సభ్యులు అత్యవసర పరిస్థితిని ఉపసంహరించాలని 1/10వ వంతు మంది సభ్యులు లిఖితపూర్వంగా నోటీసు ఇవ్వాలి. ఈ నోటీసును సమావేశాలు జరుగుతున్నట్లయితే స్పీకర్‌కు అందజేయాలి, లేనప్పుడు రాష్ట్రపతికి తెలియజేయాలి.
నోటీసు అందుకున్న 14 రోజుల లోపు లోక్‌సభ ప్రత్యేక సమావేశం ఏర్పాటుచేయాలి. ఆ ప్రత్యేక సమావేశంలో లోక్‌సభ సభ్యులు సాధారణ మెజారిటీతో తీర్మానాన్ని ఆమోదిస్తే అత్యవసర పరిస్థితిని రద్దు చేస్తారు. ఈ ప్రక్రియలో రాజ్యసభ పాత్ర ఉండదు.
1975 అత్యవసర పరిస్థితి
1975లో రాజ్‌ నారాయణ్‌ వర్సెస్‌ ఇందిరాగాంధీ కేసులో అలహాబాద్‌ హైకోర్టు రాయబరేలి నియోజకవర్గం నుంచి ఇందిరాగాంధీ ఎన్నిక చెల్లదు అని ప్రకటించింది. ఈ తీర్పు నుంచి తప్పించుకోవడానికి ఇందిరాగాంధీ ప్రభుత్వం రెండు చర్యలు తీసుకుంది.
అవి: 1) 38వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా ఆర్టికల్‌-329(ఎ) చేర్చారు. దీని ప్రకారం ప్రధానమంత్రి, స్పీకర్‌, డిప్యూటీ స్పీకర్‌ వంటి వారి ఎన్నికను కోర్టులో సవాల్‌ చేయకూడదు. నోట్‌: పై అంశాన్ని 44వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా తొలగించారు.
2) 1975 జూన్‌ 25న అంతర్గత కల్లోలం కారణంగా అత్యవసర పరిస్థితి విధించారు.
1975 నాటి అత్యవసర పరిస్థితి వల్ల ఉత్పన్నమైన పరిస్థితుల అధ్యయనానికి 1977లో జనతా ప్రభుత్వం ‘షా కమిషన్‌’ను నియమించింది.
షా కమిషన్‌ సూచనల ఆధారంగా 44వ సవరణ చేసిన అత్యవసర పరిస్థితి దుర్వినియోగం కాకుండా అనేక నిబంధనలను పొందుపరిచారు.
అత్యవసర పరిస్థితి ప్రభావాలు: కేంద్ర, రాష్ట్రాలకు సంబంధించిన అన్ని అంశాలపై(రాష్ట్ర జాబితాలో ఉన్న 59 అంశాలపై) రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు మార్గదర్శకాలను జారీ చేయవచ్చు. వాటిని పాటించకపోతే రాష్ట్రాల్లో రాష్ట్రపతి పాలన విధించవచ్చు.
రాష్ట్ర జాబితాలోని ఏ అంశంపై అయినా పార్లమెంటు చట్టం చేయవచ్చు. ఇది అత్యవసర పరిస్థితి ముగిసిన ఆరు నెలల వరకు అమలులో ఉంటుంది.
పార్లమెంటు సమావేశంలో లేకపోతే రాష్ట్ర జాబితాకు సంబంధించిన అంశాలపై రాష్ట్రపతి ఆర్డినెన్స్‌ జారీ చేయవచ్చు.
రాష్ట్రపతి ఏటా కేంద్రం నుంచి రాష్ట్రాలకు ఇచ్చే సహాయక గ్రాంటును నిలిపివేయవచ్చు.
చట్టసభలపై ప్రభావం: అత్యవసర పరిస్థితి అమలులో ఉన్నప్పుడు లోక్‌సభ, విధానసభల కాలపరిమితి ఒక సంవత్సరం పాటు పొడిగించవచ్చు. ఉదాహరణకు ఐదేళ్ల కన్నా ఎక్కువ కాలం కొనసాగిన లోక్‌సభ- అయిదవ లోక్‌సభ.
పార్లమెంటు ఆమోదం
జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి విధించిన 30 రోజుల లోపు పార్లమెంటు ఉభయ సభల్లో 2/3వ వంతు మెజారిటీతో ఆ చర్యను ఆమోదించాలి. అయితే 30 రోజులు అనే పదం 44వ సవరణ ద్వారా చేర్చారు. గతంలో ఇది రెండు నెలలు(60 రోజులు) అని ఉండేది.
లోక్‌సభ రద్దయి ఉన్న పరిస్థితుల్లో అత్యవసర పరిస్థితి విధిస్తే ముందుగా దానిని రా జ్యసభ ఆమోదించాలి. తరవాత లోక్‌సభ తిరిగి సమావేశమైనప్పుడు 30 రోజుల లోపు ఆమోదించాలి.
-వి.చైతన్యదేవ్‌
సీనియర్‌ ఫ్యాకల్టీ
Updated Date - 2022-12-19T12:32:46+05:30 IST