ప్రకృతి, పరమేశ్వరుడు, గుస్సాడి నృత్య లయ

హిందువులు ఆశ్వయుజ మాసం (అక్టోబర్‌)లో దసరా, దీపావళి పండుగలను జరుపుకుంటే ఇవే పండుగలను గోండు గిరిజనులు ‘దివాడి’ మాసంలో జరుపుకుంటారు. హిందువుల పండుగలకు, గోండుల పండుగలకు మధ్య చాలా భిన్నత్వం ఉంది. హిందువుల దీపావళి పండుగలో భాగంగా మొదటి రోజు భోగి కాల్చడం, తరువాత రోజున నరక చతుర్దశి పేరున దీపాలు వెలిగించి, టపాసులు, బాణాసంచా కాల్చడం ప్రధాన అంశాలు కాగా... గోండులు దీపావళి పండుగ జరుపుకునే మాసానికే ‘దివాడి’ అని పేరు పెట్టుకొని భోగి, దివాడి, దివాడి అనంతర రోజులలో ‘దండారి పండుగ’ పేరిట ‘గుస్సాడి నృత్యోత్సవాలు’ జరుపుకుంటారు. గుస్సాడి నృత్యాలు తెలంగాణలో ఇంకా వైభవంగా వర్ధిల్లుతున్నాయి. తెలుగు ప్రజలు అందరరూ, ముఖ్యంగా నర్తకులు ఆ వైభవ విశేషాలను, ప్రత్యేకతలను తెలుసుకోవడం చాల అవసరం.

దండారి పండుగను పద్ధతి ప్రకారమైతే ఐదు రోజులు జరుపుకుంటారు. మొదటి రోజైన భోగినాడు గుస్సాడీ నర్తకులు, వారి సహాయకులైన పోరిక్‌లు వేషధారణ చేసుకుంటారు. గుస్సాడీలు నటరాజ శివుడిలాగా, పోరిక్ (మగపిల్లలే ఆడపిల్లలుగా అభినయించడం)గా తయారవుతారు. వీరందరు నృత్యం చేయాలి కాబట్టి వారికి నృత్య పద్ధతులను (చాల్‌లు) సూచించే ‘కోల వెహె’ కూడా ఆ రోజే తయారవుతాడు. ఈయన మాత్రం తెల్లగుడ్డను తల చుట్టూ చుట్టుకొని వెనుక వైపు ముడి వేసుకుంటాడు.

వీరందరూ ఆ రోజు నుంచి స్నానం చేయకుండా పండుగ అయిపోయే వరకు నిష్ఠగా ఉండాలి. అలా ఉంటామని ‘కుద్ద తిరివల్’ పేరిట ప్రమాణం చేయాలి. అంటే... గోండు పటేల్ (తెగ పెద్ద) ఇంటి ముందర పందిరి కింద తవ్విన బద్ది (రంధ్రం)లో ఒకరి తరువాత ఒకరు తమ కుడి కాలు మడమ పెట్టి తమ చుట్టు తాము ఒకసారి తిరగాలి. అదొక విజయ ఘట్టం, పవిత్ర సూచన కాబట్టి ఇతర గోండులు కుద్ద తిరిగిన వారికి అభినందనలు తెలుపుతారు.

విశేషమేమిటంటే ఈ భోగి దినాన్ని మాత్రం ఒక్కో గోండు గ్రామవాసులు ఒక్కోలాగ నిర్ణయించుకుంటారు. అంటే అందరికీ భోగి ఒకే రోజు ఉండదు. ఎవరి అనుకూలతలను బట్టి వారు నిర్ణయించుకుంటారు. దండారి పండుగను జరిపే గ్రామాలు మరో గ్రామానికి ఆతిథ్యం ఇస్తారు, ఇంకో గ్రామానికి అతిథులుగా వెళ్తారు. మరి కొందరు గోండు గ్రామస్థులు గోదావరి ఒడ్డున ఉన్న పద్మల్పురి కాకో వంటి దేవతల దర్శనానికి వెళ్తారు. ఇలాంటి పలు అంశాలను దృష్టిలో పెట్టుకొని భోగి రోజును ఒక్కో గ్రామ వాసులు ఒక్కో రోజుగా నిర్ణయించుకుంటారు.

భోగినాడు గుస్సాడీలు, పోరిక్‌లు ధరించే ఆహార్యం, వాయిద్యాలను కలిపి ‘ఏత్మసూర్’ (ఆత్మదైవం) పేరిట పూజించి, ‘పాతి భోజనం’ పేరిట ఒక పెద్ద తలె (ప్లేట్)లో గుస్సాడీలు, పోరిక్‌లు కలిసి ‘సహ’ విందు భోజనం చేసిన తరువాత అందరూ కలిసి రాత్రి వరకు ఉత్సాహంగా నృత్యం చేస్తారు. రెండవ రోజు నుంచి ఒక గ్రామ గుస్సాడీల బృందం తమను ఆహ్వానించిన ఆతిథ్య గ్రామానికి దండుగా వెళ్తారు. కాబట్టి ఈ పండుగను ‘దండారి’ అంటారు. గుస్సాడీలను పవిత్రులు, దైవ సమానులుగా భావిస్తారు కాబట్టి వారికి కావలసిన ఏర్పాట్లు చేయడానికి ‘డియ్యూర్’లు అనే బృంద సభ్యులను నియమిస్తారు. వీరు దండారి ఊరికి వెళ్ళే ముందు కుద్దు తిరుగుతారు. అలా తిరిగిన తరువాత వీరు కూడా పండుగ ముగిసే వరకు స్నానం చేయకుండా నిష్ఠగా ఉండాలి. మగవారు దండారి పోవడం దీపావళికి ముందే జరగాలి.

ఈ పండుగలో నర్తించే ‘డియ్యాన్’లు అనే స్త్రీలు మాత్రం దివాడికి ముందు కుద్దు తిరుగరాదు, దండారికి పోరాదు. దివాడి తెల్లారి కుద్దు తిరుగవచ్చు. నృత్యం చేయవచ్చు. అయితే ఈ స్త్రీలు కుద్దు తిరిగిన తరువాత దండారి పండుగ అయిపోయే వరకు స్నానం చేయకుండా నిష్ఠగా ఉండాలి. మధ్యలో బహిష్టు / ముట్టు అయినా కూడా స్నానం చేయకుండా అలాగే ఉండాలి.

ఒక రోజు ఒక గ్రామం వారు మరో గ్రామానికి వెళ్తే మరో రోజు ఇంకో గ్రామం వారిని అతిథులుగా తమ గ్రామానికి ఆహ్వానిస్తారు. డియ్యూర్‌లు అతిథులకు మర్యాదలు చేస్తారు. భోజనాలు అయిన తరువాత అతిథులుగా వచ్చినవారు, ఆతిథ్యం ఇచ్చినవారు అందరూ కలిసి రాత్రంతా గుస్సాడీ నృత్యం చేస్తారు. స్త్రీలు వలయాకారంలో ‘డియాన్’ నృత్యం చేస్తుండగా వారికి వెలుపల గుస్సాడీలు నర్తిస్తూ తిరుగుతుంటారు. నర్తకులు, ప్రత్యేకించి యువకులు అందరు తమ తమ నృత్య ప్రావీణ్యతలను ప్రదర్శిస్తారు. తద్వారా అతిథి గ్రామ అమ్మాయిల మనసును దోచుకోగలిగితే తదనంతరం వారి పెద్దలు వరసైనవారికి పెండ్లి చేస్తారు. అర్ధరాత్రి సమయానికి గుస్సాడీ నృత్యాలు బాగా ఊపందుకుంటాయి. సాధారణంగా పద్ధతి ప్రకారం నర్తించే గుస్సాడీలు అకస్మాత్తుగా ప్రేక్షకుల మధ్యలోకి దూసుకొచ్చి తమ చేతిలో ఉన్న ‘రోకల్’ అనే కట్టెతో పొడుస్తూ ప్రేక్షకులకు గిలిగింతలు కలిగిస్తారు. అలాంటి ఊహించని చర్యలకు కొందరు ప్రేక్షకులు భయపడడం కద్దు.

గుస్సాడీ నృత్యాన్ని మాత్రం ఒక క్రమ పద్ధతి ప్రకారమే ప్రదర్శిస్తారు. గుస్సాడీ నృత్యంలో ‘ఏడుం చాల్’ (ఏడు రకాల నృత్యాలు) ఉంటాయి. మొదటి నృత్యాన్ని ‘సూర్ చాల్’ అంటారు. అంటే ప్రారంభ (షురూ) నృత్యం అని. ముగ్గురు నలుగురు డప్పులను ‘చుంచనకుం చుంచనకుం...’ అంటూ మంద్ర గతిలో వాయిస్తుండగా గుస్సాడీలు రెండు మూడు వరుసలలో నిలబడి తమ చేతుల్లో ‘గంగరాం సోట’ (సన్నటి రోకలి కర్ర)ను ముందుకు, ఆ పక్కకు, ఈ పక్కకు చూపుతూ ఎగురుకుంటూ ముందుకు వస్తారు. ఇది నమస్కార పూర్వక నృత్యం.

‘గుస్సాడి చాల్’ అనే రెండవ నృత్యంలో ‘డినడిడ్డనకనక డినడిడ్డనకనక...’ అనే డప్పు శబ్దాలకు అనుగుణంగా వరుసలుగా ఉన్న గుస్సాడీలు కొద్దిగా వంగి తమ కుడి చేతిలోని రోకల్‌ను, తమ కుడి కాలును ఒకేసారి అటూ ఇటూ మారుస్తూ నర్తిస్తారు. ‘మహదేవన చాల్’ అనే మూడవ నృత్యంలో ‘జన్ జన్ జజ్జనక, జన్ జన్ జజ్జనక...’ అనే డప్పు దరువుకు అనుగుణంగా నృత్యం చేస్తారు. సూర్ చాల్, గుస్సాడీ చాల్, మహదేవన చాల్ అనే ఈ మొదటి మూడు నృత్యాలు శివారాధన నృత్యాలు కాగా తరువాతి మూడు నృత్యాలు పశుపక్ష్యాదుల అనుకరణ నృత్యాలు.

నాల్గవ నృత్యమైన ‘ఉరుం చాల్’లో గుస్సాడీలు ఉడుము ఆటను ప్రదర్శిస్తారు. ముందుగా డిప్సీలు తీస్తున్నట్లు అరచేతులను, కాళ్ళ మునివేళ్ళను భూమి మీద ఆనించి ‘డడ్డనకుంఢం డడ్డనకుంఢం...’ అనే డప్పు శబ్దాలకు స్పందిస్తూ అదే స్థితిలో పైకి ఎగిరి ఒకసారి తలను ఎడమ వైపు, మరోసారి కుడి వైపు తిప్పుతూ నర్తిస్తారు. ఈ నృత్యాన్ని ప్రదర్శించేందుకు గుస్సాడీలకు చాలా శక్తి, ప్రావీణ్యం ఉండాలి.‘హెడ్జ్ చాల్’ అనే ఐదవ రకపు నృత్యంలో గుస్సాడీలు వరుసల్లో నిల్చుని ఎడమ చంకలో రోకల్ పెట్టుకొని వంగి ‘డంనకడంచిక డంనకడంచిక...’ అనే డప్పు శబ్దాలకు అనుగుణంగా ఎలుగుబంటి వలె ఎగురుతూ ముందుకు కదుల్తుంటారు. ‘మల్పూరి చాల్’ అనే ఆరవ రకపు నృత్యంలో వరుసల్లో నిల్చున్న గుస్సాడీలు తమ కుడిచేత రోకల్ పట్టుకుని కొద్దిగా వంగి ‘రగ్ధినకరధింకన రగ్ధినకరధింకన...’ అనే డప్పు శబ్దాలకు అనుగుణంగా ఓసారి కుడి వైపునకు, మరోసారి ఎడమ వైపునకు ‘నెమలి’ వలె గెంతుతారు. ‘సాక్రి చాల్’ అనేది గుస్సాడీ నృత్యాల్లో ఏడవది, చివరిదీనూ. దీనికంటే ముందటి నృత్యాలలో క్రమంగా వేగాన్ని పెంచుకుంటూ వస్తారు. ఈ చివరి నృత్యంలో నృత్య వేగాన్ని పరాకాష్ఠకు చేరుస్తారు. వరుసల్లో నిల్చున్న గుస్సాడీలు కొంచెం వంగి రెండు చేతులతో రోకల్ పట్టుకొని దానిని ముందుకు చూపుతూ ‘చుంచనక చుంచనక...’ అనే డప్పు శబ్దాలు వేగంగా ధ్వనించగా వాటికి అనుగుణంగా అంతే వేగంగా తిరుగుతూ నర్తిస్తారు. అలా కొంతసేపు నర్తించిన తరువాత ‘నకరనకర డంటనకర నకరనకర డంటనకర...’ అనే డప్పు శబ్దాలకు అనుగుణంగా మరింత వేగంగా గొలుసు (ఇంగ్లీషు అక్షరం ఎస్) ఆకారంలో తిరుగుతూ నర్తిస్తూ చివరిగా వచ్చే పెద్ద ‘ఢం’ శబ్దానికి స్పందనగా పైకి ఎగిరి దూకి నృత్యాన్ని ఆపేస్తారు.

ఇలా దండారి పోయి, దండారిని ఆహ్వానించి అందరూ కలిసి ఆడుకున్న తరువాత, కొత్త గుస్సాడీలకు, పోరిక్‌లకు, డియ్యూర్‌లకు, డియాన్‌లకు నృత్యాలు నేర్పించిన తరువాత, సుమారుగా దివాడి తెల్లారి అందరూ కలిసి గోండు పటేల్ ఇంటికి, ఆ తరువాత గ్రామంలోని ప్రతి గోండు ఇంటింటికి వెళ్ళి మాన్ కోల (ఆహ్వానం), సార్ కోల (వీడ్కోలు) నృత్యాలు చేసి, మధ్య మధ్యలో ఇతర నృత్యాలు చేసి, ఏత్మసూర్ పేన్, జంగుబాయి పేన్, ఆకి పేన్, అవ్వల పేన్ మొదలైన దేవతలకు భక్తితో పాటలు పాడి హారతులిస్తూ ప్రతి ఇంటి నుంచి వడ్లను స్వీకరించి, వాటిలో కొన్నింటిని ఇచ్చినవారికే దేవుడి ప్రసాదంగా ఇస్తారు. ఈ కార్యక్రమాన్ని ‘హారతులు జమచేయడం’ అంటారు. చివరి ఐదవ రోజున ‘కోలబోడి’ అనే కార్యక్రమాన్ని నిర్వహిస్తారు. ఆ రోజు కూడా అందరూ మనస్ఫూర్తిగా ఆడుకున్న తరువాత ఏత్మసూర్ పేన్‌కు అర్పణగా కోడిని కోసి అందరూ మొక్కుకొని పండుగను ముగిస్తారు.

ఆశ్వయుజ పౌర్ణమి మొదలుకొని దీపావళి తరువాత రెండు రోజుల వరకు గోండు గ్రామీణులు తమ తమ వెసులుబాటు, స్తోమత, ఉత్సాహాన్ని బట్టి ఐదు నుంచి పదిహేను రోజుల వరకు దండారి పండుగను జరుపుకుంటారు. ఈ పండుగ సందర్భంలోనే గోండులు తమ ఇళ్లను, తమను బాగా అలంకరించుకుంటారు. కాబట్టి గోండుల అందాలను చూడాలన్నా, వారి గ్రామ సౌందర్యాలను చూడాలన్నా అందుకు దండారి పండుగ సమయమే సరైనది.

డా. ద్యావనపల్లి సత్యనారాయణ

(ఈ వ్యాసరచనకు సహకరించిన సిడాం అర్జు మాస్టర్, కనక సుదర్శన్‌లకు కృతజ్ఞతలు)